کتاب

مهج الدعوات و منهج العبادات‏

اين كتاب، از آخرين تأليفات سيد بن طاووس است كه در سال ۶۶۲ هجرى، يعنى دو سال قبل از وفات تأليف كرده است.ابن طاووس كتاب مهج الدعوات را فصل بندى نكرده است.فرهنگ دعا در دين مقدس اسلام جايگاه ويژه‏اى دارد.اين مطلب با سيرى در موضوع كتب تأليف شده در تاريخ اسلام و نسبت تعداد كتاب‏هاى ادعيه به بقيه موضوعات كاملا مشهود است.به لحاظ اهميت فراوانى كه ائمه (عليهم‏ السلام) براى دعا و نقش آن در زندگى انسان قائل بوده‏اند، علماى بزرگوار علاوه بر توجه خاص به اين موضوع، براى گسترش اين فرهنگ پر بار تلاش فراوانى كرده‏اند. عالمانى مانند رضى الدين سيد ابن طاووس كه از وجيه‏ترين علماى تشيع هستند اكثر تأليفات خود را به ادعيه اختصاص داده ‏اند. سيد، خود نقل مى‏كند كه در كتابخانه شخصى‏اش بيش از هفتاد جلد كتاب دعا از پيامبر (صلى‏ الله‏ عليه‏ وآله‏ وسلم) و ائمه (عليهم‏ السلام) وجود دارد و كتاب‏هايى مانند مهج الدعوات را از آنها تهيه كرده است.

روش تأليف‏ مهج الدعوات و منهج العبادات ‏: ابن طاووس در اين كتاب، تنها ادعيه مطلقه را نقل كرده كه اختصاص به زمانى خاص يا مكانى خاص ندارند. بر خلاف كتبى مانند جمال الأسبوع و الإقبال كه نظر به زمان و مكان‏هاى خاص داشتند.

سيد در هر موضوع، از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله) شروع كرده و به امام زمان (عجل الله تعالى فرجه) ختم نموده و پس از آن از غير ائمه (عليهم ‏السلام) هم مواردى نقل مى‏كند.ابتداى كتاب، احراز وارده از معصومين (عليهم ‏السلام) است و بعد از آن، ادعيه و احراز هر يك از ائمه به صورت مفصل ذكر شده است. سپس ادعيه پيامبران گذشته به ترتيب آمده است.سيد در جاى جاى اين كتاب شريف ادعيه و احرازى از خود با عنوان «دعاء ورد على خاطري» نقل نموده است. همچنين دعاهايى به عنوان ادعيه متفرقه از كتب مختلف آورده است.در پايان كتاب نيز، چند فصل پيرامون اوقات استجابت دعا و صفات داعى و...حسن ختام كتاب گشته.سيد رضى الدين بن طاووس، كه قصدش تنها تهيه كتابى در ادعيه بوده، تمام سندهاى ادعيه و روايات را حذف كرده و تنها به ذكر نام راوى از معصوم (عليه‏السلام) اكتفا نموده است. البته در بسيارى موارد نام مأخذ دعا را هم آورده.

شريف مهج الدعوات بارها به چاپ رسيده از جمله:۱ - در بمبئى سال ۱۲۹۹ هجرى و در همان سال در ايران.۲ - در سال ۱۳۳۴ هجرى در تبريز، در اين چاپ، مقدمه‏اى با عنوان طاووسيه، از سيد محمود حسينى طباطبائى تبريزى در ابتداى آن آمده كه شرح حال خاندان ابن طاووس است.۳ - چاپ كتاب همراه با ترجمه صدر المعالى در حاشيه كتاب در سال ۱۳۲۳ هجرى.در اين طبع، كتاب ديگر سيد المجتنى من الدعاء المجتبى، در آخر كتاب چاپ شده و رساله طاووسيه پس از آن آمده است.۴ - چاپ حاضر در برنامه كه توسط انتشارات دار الذخائر قم از روى نسخه سال ۱۳۲۳ عكس بردارى شده است.در اين چاپ، ترجمه و حواشى و رساله طاووسيه همراه كتاب هستند.

جایگاه، شخصیت و زندگانی سيد ابن طاووس‏:  سيد رضى الدين، على بن موسى بن جعفر بن طاووس، از نوادگان امام حسن مجتبى و امام سجاد عليهما السلام در روز ۱۵ محرم سال ۵۸۹ هجرى در شهر حله به دنيا آمد. جد هفتم ايشان، محمد بن اسحاق، كه به خاطر زيبايى و ملاحتش به طاووس مشهور شده بود از سادات بزرگوار مدينه محسوب مى‏شد. پدر او، موسى بن جعفر نيز، از روات بزرگ حديث است كه روايات خود را در اوراقى نوشته بود و بعد از او فرزندش آنها را جمع آورى نموده و با نام «فرقة الناظر و بهجة الخاطر مما رواه والدي موسى بن جعفر» آن را منتشر نمود. مادر او نيز دختر ورام بن ابى فراس، از بزرگان علماى اماميه بود. مادر پدرش نيز نوه شيخ طوسى مى‏باشد و به همين خاطر سيد گاهى مى‏گويد:«جدي ورام بن أبي فراس» و گاهى مى‏گويد: «جدي الشيخ الطوسي». برادرها و برادرزاده‏ها و فرزندان او نيز از علماى بزرگوار شيعه بوده‏اند.

تحصيلات‏ سید : ابتداى تحصيلات سيد ابن طاووس در شهر حله بود كه از محضر پدر و جد خود، ورام بن ابى فراس علوم مقدماتى را آموخت. سيد با دركى قوى و هوشى سرشار قدم در راه علم نهاد و در اندك زمانى از تمام هم شاگرديهاى خود سبقت گرفت. وى در كشف المحجة مى‏گويد: «وقتى من وارد كلاس شدم آنچه را ديگران در طول چند سال آموخته بودند، در يك سال آموختم و از آنان پيشى گرفتم.»  او مدت دو سال و نيم به تحصيل فقه پرداخت و پس از آن خود را از استاد بى‏نياز ديد و بقيه كتب فقهى عصر خويش را به تنهايى مطالعه نمود.

شخصيت اجتماعى‏ سید بن طاوس : سيد ابن طاووس در بين علما و مردم زمان خويش از احترام خاصى برخوردار بود. او علاوه بر اينكه فقيهى نام آور بود اديبى گرانقدر و شاعرى توانا شمرده مى‏شد، گرچه شهرت اصلى او در زهد و تقوى و عرفان اوست و اكثر تأليفات او در موضوع ادعيه و زيارات مى‏باشد. سيد كتابخانه بزرگ و بى‏نظيرى داشت كه از جدش به ارث برده بود و او به گفته خودش تمام آن كتابها را مطالعه كرده يا درس گرفته بود.

سفرهاى علمى‏سید : ابن طاووس كه از محضر اساتيد حله استفاده كافى و لازم را برده بود براى استفاده از علماى ديگر شهرها عزم سفر نمود. او ابتدا به كاظمين رفت. پس از مدتى ازدواج نمود و ساكن بغداد شد. مدت ۱۵ سال در شهر بغداد به تربيت شاگردان و تدريس علوم مختلف پرداخت. ورود سيد به بغداد سال ۶۲۵ هجرى بوده است.سيد كه تحت فشار دولت عباسى براى پذيرش پستهاى حكومتى قرار گرفته بود از بغداد به حله، زادگاه خويش، مراجعت كرد.

رضى الدين مدت سه سال نيز در جوار امام هشتم‏ عليه السلام به سر برد. سپس به نجف و كربلا هجرت كرده و در هر كدام حدود 3 سال مقيم شد. در اين زمان علاوه بر تربيت شاگردان و تدريس علوم مختلف، همّت اصلى خويش را بر سير و سلوك و كسب معنويات قرار داد. در زمان اقامت در كربلا كتاب شريف «كشف المحجة» را به عنوان وصيتى براى فرزندانش كه در آن زمان كودك بودند نوشت. آخرين سفر ابن طاووس در سال ۶۵۲ هجرى به بغداد بود. وى در بغداد منصب نقابت را پذيرفت و تا پايان عمر خويش در همانجا سكنى گزيد. زمانيكه مغولها به بغداد حمله كرده و آن را اشغال نمودند، سيد نيز در بغداد بود.

نقابت سادات‏:  در دوران اقامت ابن طاووس در بغداد از سوى خليفه عباسى، المستنصر، پيشنهادهايى مانند وزارت، سفارت و... به او شد ؛ اما سيد هيچيك را نپذيرفت و استدلالش براى خليفه چنين بود كه:«اگر من طبق مصلحت شما عمل كنم رابطه خويش را با خداوند قطع مى‏نمايم و اگر طبق اوامر الهى و عدل و انصاف حركت كنم خاندان تو و بقيه وزرا و سفرا و فرماندهان تو آن را تحمل نخواهند كرد و چنين خواهند گفت كه على بن طاووس با اين رويه مى‏خواهد بگويد اگر حكومت به ما برسد اينچنين عمل مى‏كنيم و اين روشى است بر خلاف سيره حكمرانان قبل از تو و مردود دانستن حكومتهاى آنهاست.»

سيد در سال ۶۶۱ هجرى نقابت علويان را پذيرفت. نقيب بزرگترين شخصيت علمى و دينى سادات بود كه كليه امور مربوط به سادات را عهده‏دار مى‏شد. اين وظايف شامل قضاوت مشاجرات، رسيدگى به مساكين و مستمندان، سرپرستى ايتام و... مى‏شد.

البته ايشان تأكيد دارد كه تنها بخاطر حفظ جان دوستان و شيعيانى كه در معرض قتل و غارت مغول قرار داشتند اين منصب را پذيرفته است.

اساتيد سید : ابن طاوس در محضر بزرگان عصر خويش به كسب علم و ادب و معنويت پرداخت. از جمله اساتيد اويند:

۱- پدر بزرگوارش موسى بن جعفر  ۲- جدش ورام بن ابى فراس‏  ۳- ابن نما حلى‏  ۴- فخار بن معد موسوى‏

شاگردان‏سید : از جمله پرورش يافتگان مكتب سيد ابن طاووس مى‏توان به:

۱- سديد الدين حلى، پدر علامه حلى‏  ۲- علامه  حلى‏  ۳- حسن بن داود حلى صاحب رجال‏ ۴- عبد الكريم بن احمد بن طاووس، برادر زاده او  ۵- على بن عيسى إربلى و... اشاره نمود.

تأليفات سید :  ابن طاووس حدود ۵۰ تأليف دارد كه بسيارى از آنها در موضوعات ادعيه و زيارات است.

سيد كتابخانه‏اى غنى داشته كه حدود ۱۵۰۰ كتاب در آن وجود داشته و در تأليف كتابهاى خويش از آنها استفاده مى‏برده است. بسيارى از كتب مرجع سيد در طول زمان از بين رفته و تنها منبع اطلاع ما از آنها، نوشته‏هاى امثال سيد ابن طاووس است و اين نكته ارزش تأليفات سيد را دوچندان مى‏كند. از جمله تأليفات سيد است:

۱- ده جلد كتاب «المهمات و التتمات» كه هر يك با عنوان مستقل چاپ شده است از جمله: فلاح السائل، زهرة الربيع، جمال الأسبوع، إقبال الأعمال و...  سيد اين كتب را به عنوان تتمه مصباح المتهجد شيخ طوسى نوشته است.

۲- كشف المحجة لثمرة المهجة ، كتابى اخلاقى است و شامل وصيتهاى سيد به فرزندانش مى‏باشد و مراحل مختلف زندگى خويش را هم در آن ذكر كرده است.

۳- مصباح الزائر و جناح المسافر   ۴- الملهوف على قتلى الطفوف    ۵- مهج الدعوات و منهج العنايات و...

وفات ‏وی : سيد على بن طاووس در سال ۶۶۴ هجرى در سن ۷۵ سالگى و در شهر بغداد وفات نمود. بدن شريفش را به نجف اشرف  منتقل نموده و در حرم امير المؤمنين عليه السلام به خاك سپردند.

منبع : مجموعه سیره معصومین